آفانتازیا چیست؟

چشمانتان را ببندید و یک رنگین کمان زیبا را در ذهنتان تصور کنید. آیا آن را می بینید؟ اگر نمی بینید احتمالا به اختلال آفانتازیا مبتلا هستید.

این اختلال نوعی ناتوانی در تصویرسازی ذهنی است. افراد مبتلا به این اختلال قادر نیستند تصویری از یک مکان، شخص یا جسم را تصور کنند، حتی اگر آن را به خوبی بشناسند.

اد کتمول (Ed Catmull)، یکی از بنیانگذاران پیکسار و بلیک راس (Blake Ross) یکی از خالقان مرورگر اینترنتی فایرفاکس دو شخص برجسته ای هستند که ابتلا به این اختلال را تایید کرده اند.

این اختلال هنوز به درستی مورد مطالعه قرار نگرفته است. اولین گزارش پزشکی از این پدیده به سال ۱۸۸۰ بازمیگردد. در آن زمان «سر فرانسیس گالتون» گزارش داد که تعدادی از مردان در یک گروه ۱۰۰ نفری قادر به تجسم میز صبحانه و خوراکیهای آن نبودند.

البته این پدیده تا سال 2015 بدون اینکه اسمی برایش مشخص شده باشد، باقی ماند. تا اینکه عصب شناسی به نام آدام زِمان (Adam Zeman) اصطلاح آفانتازیا (Aphantasia) را برای آن به کار برد. این نام از ترکیب واژه های یونانی باستانی “A”  به معنای «بدونِ» و «فانتازیا» به معنای «تخیل» به دست آمده است.

دانشمندان هنوز علت بروز این اختلال را کشف نکرده اند. با این حال تحقیقاتی روی عملکرد مغزی افراد مبتلا به این اختلال با استفاده از تصویربرداری fMRI انجام شده است. نتایج نشان می دهد که هنگام تلاش برای تجسم یک تصویر الگوی مغزی افراد مبتلا به این اختلال، بسیار متفاوت از افرادی است که این اختلال را ندارند.

در ادامه به این مسئله می پردازیم که آیا این اختلال درمان دارد و آخرین یافته های علمی در این زمینه چیست. 

درباره اختلال عدم تصویرسازی ذهنی چه می دانیم؟

ما اطلاعات بسیار اندکی در مورد این اختلال داریم. تا به امروز هیچ درمانی برای این اختلال کشف نشده است. آنچه که تاکنون می دانیم ناشی از تعداد کمی مطالعه و گزارشهای فردی در این باره است. با این حال در دهه گذشته مطالعات بیشتری در این زمینه منتشر شده است. بنابراین این امکان وجود دارد که در آینده نزدیک اطلاعات ما در این زمینه بسیار بیشتر شود.

برخی مطالعات تخمین زده اند که ممکن است 2.1 تا 2.7 درصد از جمعیت دنیا به این اختلال مبتلا باشند. اما هنوز مطالعاتی در این مقیاس روی مبتلایان انجام نگرفته است.

با اینکه هیچ درمان شناخته شده‌ای برای این اختلال وجود ندارد به نظر برخی اندیشمندان، هیچ الزامی برای درمان این شرایط وجود ندارد. پروفسور آدام زمان در مصاحبه‌ای با رادیو بی‌بی سی این شرایط را به «تغییری شگفت‌انگیز در تجربه انسان» تعبیر کرد.

بسیاری از افراد مبتلا به عدم تصویرسازی ذهنی جهان پیرامونشان را بسیار متفاوت از دیگران تجربه می کنند و در عین حال یک زندگی عادی دارند.

آیا آفانتازیا قابل درمان است؟

هنوز برایمان مشخص نیست که آیا افراد مبتلا به این اختلال می توانند توانایی تجسم تصاویر را بهبود ببخشند یا خیر. همچنین گزینه درمانی مشخصی نیز برای آن ارائه نشده است.

در یک مطالعه موردی در سال ۲۰۱۷، محققان فردی ۳۱ساله که از بدو تولد مبتلا این اختلال بود را بررسی کردند. این شخص نمی‌توانست به هیچ عنوان تصویری از چهره همسر یا فرزندش را به یاد بیاورد. اما در رویای شبانه‌اش این اتفاق می‌افتاد. پس از 18 جلسه 1 ساعته درمانِ هفتگی، او گزارش داد که قادر به تجسم تصاویر بیشتری درست قبل از خواب است. اما در طول روز تفاوتی ایجاد نشده بود.
در روش درمانی او از تکنیکهای زیر استفاده شده بود:

• کارت بازی «حافظه»
• فعالیت با بلوکهای الگویابی
• فعالیتهایی که نیاز به توصیف اشیاء و حضور در فضای باز دارند
• تکنیکهای رفتاری
• فعالیتهای کامپیوتری که نیاز به تشخیص تصاویر دارند

علائم این بیماری چیست؟

مهمترین علامت آن این است که افراد مبتلا به این اختلال معمولا توانایی تصویرسازی در ذهن خود را ندارند.

برای تشخیص اینکه به آفانتازیا مبتلا هستید یا نه، سعی کنید تصویر یک شی آشنا یا چهره کسی را به خاطر بیاورید. اگر نمی توانید تصویر آن را در ذهن خود ایجاد کنید یا این تصویرسازی برای شما بسیار دشوار است، احتمالا مبتلا به این اختلال هستید.

مطالعه ای در سال 2015 توسط دکتر زِمان انجام شد و پس از آن او برای اولین بار اصطلاح آفانتازیا را به کار برد. دکتر زمان در این مطالعه با بررسی 21 فرد مبتلا به این اختلال از بدو تولد این ویژگی ها را تشخیص داد:

• 9 نفر از آنها ناتوانی قابل توجهی در تصویرسازی ذهنی داشتند.
• 12 نفر از آنها توانایی ساختن حتی یک تصویر در ذهن خود را نداشتند.
• 10 نفر از آنها تصاویر را به صورت غیرارادی در ذهن خود می دیدند.
• 17 نفر از آنها رویاهای تصویری داشتند.

پژوهشگران همچنین به شواهدی دست یافته اند که افراد مبتلا به این اختلال ممکن است در حوزه های دیگر نقاط قوت پررنگی داشته باشند. در این مطالعه 14 نفر از شرکت کنندگان داشتن نقاط قوت در سخنوری ریاضی یا استدلال منطقی را گزارش دادند.

برخی دیگر از علائم افراد مبتلا به این اختلال به شرح زیر است:

• کاهش در حس های دیگری که مرتبط با دیدن هستند ( مانند شنوایی یا لامسه)
• وضوح کمتر خاطرات 
• توانایی کمتر برای تصور کردن اتفاقات آینده
• مشکل داشتن در تشخیص چهره

زنی در حال تصور، عکاس: بالی اسکانلون؛ منبع: GettyImages

عامل ابتلا به این اختلال چیست؟

آفانتازیا در بسیاری از افراد از بدو تولد وجود دارد، برخی دیگر نیز به علت آسیب مغزی یا شرایط روانی دچار این اختلال می شوند.

توانایی ایجاد یک تصویر ذهنی قابلیتی بسیار پیچیده است که مناطق مختلفی از مغز را درگیر می کند. به همین دلیل پایه عصبی مشخصی که باعث بروز این اختلال می شود دقیقا مشخص نیست. پژوهشهای دانشمندان نشان می دهد که در افراد مبتلا به این اختلال مناطقی از مغز که درگیر تصویرسازی میشوند فعالیت کمتری دارند.

یک تئوری در این زمینه وجود دارد که در مغز افراد مبتلا به این اختلال تصاویر ذهنی تشکیل می شود، اما توانایی دسترسی آگاهانه به این تصاویر را ندارند.

طیف گسترده ای از آسیب های مغزی ممکن است منجر به آفانتزیا شود. یک پژوهش موردی که در سال 2020 انجام شد معماری را توصیف کرد که پس از سکته مغزی دچار ناتوانی در تصویرسازی ذهنی شده بود.

برخی از پژوهشگران نیز این فرضیه را مطرح کرده اند که این اختلال ممکن است منشا روانی داشته باشد و آن را با افسردگی، اضطراب و اختلالات گسستگی (dissociative disorders) مرتبط دانسته اند. با این حال، تحقیقات بیشتری برای درک این اختلال لازم است.

آیا طیفی از اختلال آفانتازیا وجود دارد؟

به نظر میرسد برخی از افراد توانایی تصویر سازی ذهنی بهتری از دیگران دارند. همچنین افراد مبتلا به اسکیزوفرنی توهمات واضحی دارند که اغلب در تشخیص واقعیت از توهم دچار مشکل می شوند. از سوی دیگر افراد مبتلا به آفانتازیا قادر به ایجاد تصاویر ذهنی نیستند.

به نظر میرسد که این اختلال، یک طیف را در بر میگیرد. زیرا برخی افراد مبتلا به این اختلال، به هیچ عنوان توانایی ایجاد یک تصویر ذهنی را ندارند، در حالی که افراد دیگر تواناییهای بسیار محدودی در این زمینه دارند.

بسیاری از افراد مبتلا به آفانتازیا خودشان این اختلال را تشخیص می‌دهند، زیرا هنوز معیارهای مشخص و مورد توافقی برای تشخیص این اختلال وجود ندارد. از این رو برای نسبت دادن این اختلال به افراد با توجه به میزان‌عدم توانایی آن‌ها در تصویرسازی ذهنی هیچ معیار رسمی یا جهانی وجود ندارد.

سخن آخر

آفانتازیا اختلالی ناشی ازعدم توانایی یا توانایی بسیار محدود در ایجاد یک تصویر ذهنی است. تا به امروز هیچ روش درمانی موثری برای این اختلال معرفی نشده است، اما تحقیقات در این زمینه همچنان ادامه دارد.

پژوهشگری که اصطلاحِ آفانتازیا را روی این اختلال گذاشت، آن را «تغییری شگفت‌انگیز در تجربه انسان» تعبیر کرد. بسیاری از افراد مبتلا به این اختلال حتی در بزرگسالی هم به این ناتوانی ذهنی خود پی نمی‌برند.