مقدمه 

چند وقت پیش من به مزرعه‌ای در جنوب غربی اورگن (Oregon) رفتم. چندین سال است که شرکت هستینگز (Hastings Inc) یک محصول یکسان تولید می‌کند: گل سوسن مخصوص عید پاک.

در آخر هفته‌های عید پاک صدها هزار گل سوسن از این مزرعه از سوپرمارکت‌ها، فروشگاه‌های بزرگ و گل فروشی‌های شمال آمریکا سر در می‌آورند. همه گل‌ها باید ظاهری یکسان داشته باشند _ یک ساقه، آشیانه‌ای تیره از برگ‌ها و حدود پنج (یا بیشتر) شکوفه شیپور سفید _ و همه باید در یک زمان شکوفا شوند. زمان شکوفایی گل‌ها نباید حتی برای چند روز به تاخیر بیفتد. همانطور که یکی از کشاورزان به من گفت: «روز بعد از عید پاک یک گل سوسن عید پاک دیگر ارزشی ندارد.»

چه چیزی باعث می‌شود این گل سوسن وظیفه خود را به خوبی در موعد مقرر انجام دهد درحالی‌که بقیه ما همیشه مجبور هستیم برای این کار تقلا کنیم؟ 

روی دیوار دفتر اصلی هستینگز که نزدیک به پنجره‌ای رو به اقیانوس آرام بود سرنخی در این مورد پیدا کردم: یک تقویم ورق خورده که تاریخ عید پاک را از سال 1996 تا 2045 نشان می‌داد. متوجه شدم این تقویم شامل رازی است که نشان می‌دهد چطور کشاورزان از یک مشکل بسیار انسانی به نام مغالطه برنامه‌ریزی (planning fallacy) اجتناب می‌کنند. 

مغالطه برنامه‌ریزی چیست؟

این اصطلاح در سال 1977 و زمانی مطرح شد که آموس تورسکی (Amos Tversky) و دنیل کانمن (Daniel Kahneman) مقاله‌ای در مورد پیش‌بینی‌های DARPA یعنی آژانس پروژه‌های پژوهشی پیشرفته دفاعی نوشتند. دنیل کانمن پیش از این با موضوع نگرش خوشبینانه به ددلاین ها آشنا بود. کانمن که به خاطر کار خود با تورسکی برنده جایزه نوبل شده است بعداً گفت نوشتن این مقاله تا حدی از تجربه خود در زمینه تالیف یک کتاب درسی  همراه با گروهی از دانشگاهیان نشأت گرفته بود. در ابتدای پروژه او از مشارکت کنندگان خواست مدت زمان لازم برای اتمام پروژه را تخمین بزنند. میانگین تخمین‌ها دو سال بود. اما در نهایت تألیف کتاب 9 سال زمان برد. 

بسیاری از ما خوش‌بین هستیم و این ویژگی باعث می‌شود سر میز شام به هم‌نشین بهتری تبدیل شویم اما در زمینه پیش‌بینی آینده ضعف داریم. ما زمان لازم برای انجام یک پروژه را دست کم می‌گیریم. اگر قرار باشد بودجه‌ای به این پروژه اختصاص داده شود این بودجه را هم دست کم خواهیم گرفت. شاید معروف‌ترین مثال از این مورد شکست‌ها، خانه اپرای سیدنی باشد که در سال 1957 ساخت آن شروع شد. انتظار می‌رفت کار ساخت این ساختمان در سال 1963 و با بودجه 7 میلیون دلار استرالیا به اتمام برسد. اما ساختمان تا سال 1973 تکمیل نشد و با وجود اینکه برخی از ایده‌های بلندپروازانه مربوط به این طرح در مقیاس کوچک‌تری اجرا شدند، در نهایت برای ساخت این ساختمان 102 میلیون دلار هزینه صرف شد. 

تاثیرات نگرش خوشبینانه به ددلاین ها

مغالطه برنامه‌ریزی که به نوعی همان نگرش خوشبینانه به ددلاین ها است باعث می‌شود خوش‌بینانه‌ترین جدول زمانی برای تکمیل پروژه را در نظر بگیریم و به اطلاعات ناخوشایندی که ممکن است منجر به تجدید نظر در این پیش‌بینی شود توجهی نشان ندهیم. با توجه به گفته‌های راجر بویلر (Roger Buehler) استاد روانشناسی در دانشگاه ویلفرد لوریر، مردم نسبت به این نتیجه‌گیری‌ها سرسختی زیادی از خود نشان می‌دهند، حتی اگر شواهدی از اشتباهات آن‌ها در گذشته آشکار شود. همچنین مردم می‌دانند که «اکثر پیش‌بینی‌های قبلی آن‌ها بیش از حد خوشبینانه بوده و معتقدند پیش‌بینی‌های فعلی آن‌ها واقع‌بینانه هستند.»

وئلر و برخی همکارانش در دانشگاه واترلو در انتاریو، آزمایشی بر روی دانشجویان خود انجام دادند و بررسی کردند دانشجوها تا چه حد در تخمین زمان تکمیل کردن کارهای خود ضعیف هستند. آن‌ها از 37 دانشجوی ارشد خواستند سه پیش‌بینی انجام دهند: 

1 – تخمین تاریخ ارائه پایان‌نامه خود «اگر همه چیز تا حد امکان خوب پیش برود»

2 – تاریخ ارائه پایان‌نامه «اگر بدترین شرایط ممکن رخ دهد.»

3 – بهترین حدسی که می‌توانستند در مورد تاریخ واقعی ارائه پایان‌نامه خود بزنند.

کمتر از 30 درصد دانشجوها کار خود را تا تاریخی که بر اساس بهترین حدس خود اعلام کرده بودند تمام کردند. پیش‌بینی‌های خوشبینانه آن‌ها که با نگرش خوشبینانه به ددلاین ها مرتبط است وضعیت بهتری داشتند، آن‌ها به صورت متوسط 28 روز تاخیر داشتند و تنها حدود 10 درصد از دانشجویان کار خود را تا تاریخ اعلام شده به اتمام رساندند. شاید مهم‌ترین نتایج مربوط به سناریو بدبینانه باشد. حتی وقتی از دانشجوها خواسته شد پیش‌بینی خود را در مورد «زمانی که بدترین شرایط ممکن رخ می‌دهد» اعلام کنند باز هم آن‌ها بیش از حد خوش‌بین بودند. کمتر از نیمی از دانشجوها در تاریخ مربوط به سناریو بدبینانه کار خود را تکمیل کردند.

چرا پیش‌بینی‌های ما اشتباه از آب در می‌آیند؟

مشکل پیش‌بینی‌های ما این است که با هر کاری مانند یک مشکل جدید برخورد می‌کنیم. ما داستانی در مورد روشی که قرار است کار خود را تکمیل کنیم می‌سازیم ولی شواهد مربوط به پروژه‌های مشابهی که خودمان یا افراد دیگر در گذشته انجام داده‌اند را نادیده می‌گیریم. این مورد در مورد کتاب درسی کانمن درست بود: یکی از افرادی که در این پروژه مشارکت داشت بعداً اعتراف کرد پروژه‌های قبلی که روی آن‌ها کار کرده بود حداقل هفت سال زمان برده بودند. اما وقتی نوبت به تخمین زمان تکمیل این پروژه رسیده بود او هم مانند دیگران با دو سال موافق بود. 

روش مقابله با نگرش خوشبینانه به ددلاین ها

با این وجود شرایط خیلی هم ناامید کننده نیست. راهی برای غلبه یا حداقل کاهش مغالطه برنامه‌ریزی وجود دارد. بوئلر و همکارانش در آزمایش بعدی خود از گروه دیگری از دانشجوها درخواست کردند یک آموزش یک ساعته کامپیوتر را در بازه زمانی یک یا دو هفته تکمیل کنند. همچنین از آن‌ها خواستند زمانی که این تکلیف را تکمیل می‌کنند تخمین بزنند، اما در این مورد پژوهشگران یک متغیر را هم در نظر گرفتند. آن‌ها از برخی از دانشجوها خواستند تکالیف قبلی که مشابه این تکلیف بودند را در نظر بگیرند. به گروه کنترل چنین دستورالعملی داده نشد. 

نتایج قابل توجهی به دست آمد: با اینکه پیش‌بینی‌های گروه کنترل درست مانند دانشجوهای آزمایش اول خیلی خوش‌بینانه بودند ولی نگرش خوشبینانه به ددلاین ها در دانشجویانی که از آن‌ها خواسته شده بود بین تجربیات قبلی خود و آزمایش فعلی ارتباط برقرار کنند تقریباً از بین رفته بود. آن‌ها پیش‌بینی کرده بودند تکمیل این تکلیف حدود هفت روز وقت می‌برد. زمان واقعی تکمیل کار هم به صورت متوسط هفت روز بود. 

جمع‌بندی

دلیلی وجود داشت که در آن دفتر در مزرعه گل‌های سوسن، تقویمی مربوط به سال 1996 بر روی دیوار نصب شده بود. آن تقویم درمانی برای خوش‌بینی بود. کشاورزان به ددلاین مشخص شده محدود شده بودند و نمی‌توانستند مغلوب مغالطه برنامه‌ریزی شوند. بنابراین این کشاورزان کاری را انجام دادند که دانشجوهای آزمایش دوم انجام داده بودند البته بدون استفاده از تشویق‌های گروهی از اساتید. 

آن‌ها با در نظر گرفتن تجربیات قبلی خود یک برنامه ایجاد کردند و از عید پاک استفاده کردند. آن‌ها تا همین امروز هم می‌دانستند گل‌های سوسن چقدر باید در گلخانه‌ها و انبارها بمانند و چقدر طول می‌کشد که گل‌ها را از زمین بیرون بیاورند و داخل جعبه بگذارند. تقویم برای این آنجا بود که به آن‌ها یادآوری کند چطور در سال 1996، یا 2006 یا 2016 این کار را انجام داده بودند.

زمانی که نوبت به ساختن خانه اپرای سیدنی شما می‌رسد حتی اگر ددلاین مشخصی مانند یکشنبه عید پاک ندارید بهتر است کار پرورش دهندگان گل‌های سوسن را به خاطر داشته باشید. چیزهایی که دوست دارید واقعی باشند و نگرش خوشبینانه به ددلاین ها را نادیده بگیرید. از گذشته برای ساختن برنامه خود استفاده کنید. چشمان خود را روی تقویم نگه دارید و سپس شکوفایی گل‌ها را تماشا کنید.