بزرگترین مسئله درباره هوش حیوانات این است که منظور ما از “هوش” چیست. اعتقاد بر این است که حیواناتی از جمله میمون‌های بزرگ، دلفین‌ها و اختاپوس‌ها که عموماً باهوش‌ترین هستند به‌ این دلیل باهوش هستند که برخی از رفتارهایی را نشان می‌دهند که ما آن‌ها را با برتری خود به‌عنوان انسان مرتبط می‌دانیم. این ویژگی‌ها شامل حل مسئله، ارتباطات پیشرفته، مهارت‌های اجتماعی، سازگاری و حافظه و همچنین ویژگی‌های فیزیکی مانند اندازه نسبی مغز یا تعداد نورون‌های مغز است.

دانشمندان این ویژگی‌ها را مطالعه می‌کنند، اما آن‌ها را به‌صورت جداگانه، به‌عنوان رفتارها و ویژگی‌های عینی، مطالعه می‌کنند و معمولاً دوست ندارند امتیازات گونه‌های جانوری را بر روی این ویژگی‌ها جمع کنند و سپس اعلام کنند که باهوش‌ترین حشره دنیا چیست.

حشرات که گروهی از حیوانات هستند، برای بررسی این ویژگی‌ها بسیار دشوار هستند. زیرا آن‌ها با ما بسیار متفاوت هستند. سِرور، مرا درباره مغز یک حشره راهنمایی کرد. خدایا! آن‌ها خیلی عجیب هستند. حشرات موجوداتی بسیار منحصر به فرد بوده و اصلا شبیه ما نیستند. ساده‌ترین راه برای درک سیستم عصبی یک حشره این است که یک حشره، زیر مغزهای مختلف زیادی در قسمت‌های مختلف بدن خود دارد که به داخل مغز تغذیه می‌کنند و می‌تواند توسط یک مرکزِ کمی بزرگتر کنترل شود. اما هر مغز در واقع می‌تواند به‌طور جداگانه عمل کند. شاخک یک حشره دارای مغز خاص خود است. دهان، چشم‌ها و هر پا هم همین‌طور. حتی اگر مغز مرکزی یک حشره از کار بیفتد پاهای او همچنان زیر مغز خود را دارند و می‌توانند به راه رفتن ادامه دهند.

حشرات حتی با در نظر گرفتن اندازه کوچکشان مغز مرکزی نسبتاً کوچک‌تری نسبت به ما داشته و تعداد عصب بسیار بسیار کمتری دارند. لارس چیتیکا، که شاید مهمترین محقق در مورد رفتار زنبورها باشد به من گفت که یک زنبور در مغز اصلی خود کمتر از یک میلیون نورون دارد. انسان چطور؟ حدود صد میلیارد دارد.

این‌که آیا میزان نورون‌ها یا اندازه فیزیکی مغز به هوش مرتبط است یا نه واقعاً مشخص نیست. محققان هیچ ایده‌ای ندارند که انسان‌ها با این همه نورون‌ها چه می‌کنند. اما مطمئناً بین اندازه مقایسه‌ای مغز و میزان رفتارهای “هوشمندانه” یک حیوان همبستگی وجود دارد. در یک حشره، کلیدی‌ترین مورد، بدنه‌های قارچی است. یک ساختار در مغز اصلی حشره که مسئول یادگیری، حافظه و به نوعی هوش است. به‌طور کلی برای این‌که بدانیم باهوش‌ترین حشره دنیا چیست باید بدانیم هر چه بدنه قارچی بزرگتر باشد حشره باهوش‌تر است.

زاویه دیگری در مورد این موضوع نیز وجود دارد. زاویه‌ای که کمی پیچیده‌تر از «مغز بزرگ برابر با هوشمندی بزرگ» است. سِرور می‌گوید: «حشرات عمومی، معمولاً باهوش‌ترین هستند. منظور او این است که حشرات و به‌طور کلی حیوانات، زمانی‌که با انواع منابع غذایی و زیستگاه‌ها سازگار شوند هوش بیشتری از خود نشان می‌دهند. حیوانی که فقط یک نوع برگ از یک نوع درخت می‌خورد لازم نیست چیزهای زیادی بداند. می‌تواند تمام اطلاعات دیگر را به غیر از اطلاعاتی که مستقیماً با آن برگ مرتبط است نادیده بگیرد. سرور می‌گوید: «به‌طور کلی می‌توان گفت که کک‌ها و کنه‌ها خیلی باهوش نیستند. آن‌ها فقط یک هدف در زندگی دارند و آن یافتن میزبان خود و تغذیه از خون آن‌ها است. آن‌ها مجبور نیستند کار پیچیده‌ای انجام دهند بنابراین به عملکردهای مغزی بسیار بالایی هم نیاز ندارند. لعنت به شما کک و کنه‌های احمق!

اما یک حیوان کلی‌گرا برای زنده ماندن باید به‌صورت جدی فکر کند. هر چیزی که می‌بیند می‌تواند یک خانه، تهدید یا منبع غذایی بالقوه باشد و حیوان باید به‌طور مداوم محرک‌های جدید را ارزیابی کند تا ببیند آیا می‌تواند از آن استفاده کند یا خیر. یک زنبور می‌تواند از ده‌ها نوع گل تغذیه کند و باید بهترین حرکت را برای جفت خود بیابد و همچنین دریابد که چگونه از آن بهره ببرد. همین امر در مورد مورچه‌ها نیز صدق می‌کند که می‌توانند از طیف گسترده‌ای از مواد گیاهی و جانوری تغذیه کنند. برای این‌که بدانید باهوش‌ترین حشره دنیا چیست باید بگوییم که مورچه‌ها مسیرهای عطرآگین را برای مورچه‌های دیگر به جا می‌گذارند که نشان‌دهنده هوش اجتماعی است. سوسک‌ها چنین کاری را انجام نمی‌دهند. سوسک موجودی تنها است که برای بقا نیازی به همکاری با دیگران ندارد. به جهنم! یک گربه هم مجبور نیست این کار را انجام دهد.

همه این‌ها با “فرضیه مغز اجتماعی” نظریه‌ای که توسط رابین دانبار یعنی انسان‌شناس در سال ۱۹۹۸ مطرح شد مرتبط است. فرضیه مغز اجتماعی بیان می‌کند که هوش در موجودات از جمله انسان، به‌طور خاص برای کار کردن با گروه‌های اجتماعی و زندگی کردن برای حل هر مشکل اکولوژیکی خاص، تکامل یافته است. به عبارت دیگر، زندگی در یک گروه به جای این‌که باعث شود فردی باهوش، زندگی گروهی را انتخاب کند، فرد را مجبور می‌کند تا باهوش‌تر شود.

منبع: shutterstock

سرور می‌گوید: «مورچه‌ها، زنبورها و موریانه‌ها همگی هوش بسیار بالایی دارند. آن‌ها باید جفت‌های لانه خود را بشناسند و اغلب با آن‌ها ارتباط برقرار کنند. چالش‌های زندگی در یک جامعه بزرگ نیاز به هوش دارد.»

سه گروهی که به گفته سِرور در سکوی باهوش‌ترین حشرات قرار دارند زنبورها، مورچه‌ها و سوسک‌ها هستند. این تا حدی مغرضانه است زیرا این حشرات برخی از بهترین حشرات هستند که مورد مطالعه قرار گرفته‌اند و مغرضانه‌تر از آن این است که این حشرات از جهاتی بیشتر از سایرین، شبیه انسان‌ها رفتار می‌کنند. همین مورد، ما را به زنبور عسل می‌رساند.

برخلاف اکثر حشرات می‌توان گفت بهترین پاسخ در مورد سوال «باهوش‌ترین حشره دنیا چیست؟» می‌تواند زنبور باشد. زیرا زنبور عسل یک حیوان اجتماعی است که مجبور است توانایی‌های هوشمند زیادی داشته باشد که حشرات غیر اجتماعی (مثلاً مگس‌ها یا سوسک‌ها) به آن‌ها نیاز ندارند. همچنین باهوش‌ترین زنبورها لژیونر هستند. این حشرات می‌توانند چهره انسان‌ها را تشخیص داده و بین آن‌ها تمایز قائل شوند. این یک ویژگی شگفت‌انگیز است، با توجه به این‌که واقعاً برای بقای آن‌ها ضروری نیست. یکی دیگر این‌که زنبورها می‌توانند بشمارند. در یک آزمایش، زنبورهای عسل به‌دلیل توقف در سومین مکان از یک سری مکان‌های دیدنی، پاداش دریافت کردند و ثابت کردند که می‌توانند این مکان را به خاطر بسپارند و به این ترتیب شمارش کنند. (فاصله تغییر کرد در حالی‌که تعداد نشانه‌ها یکسان بود تا زنبورها از استفاده از حس دوری خود منصرف شوند.) مطالعه بیشتر نشان داد که حداکثر توانایی شمارش آن‌ها به حدود چهار می‌رسد.

زنبورها قادر به مشاهده، یادگیری و به یاد آوردن برای حل مسائل هستند. چیتیکا می‌گوید: «هر زنبور در ابتدای حرفه‌ی علوفه‌ جویی‌اش کاملاً ساده‌لوح است. این یک مشکل است زیرا گل‌ها به شدت متفاوت هستند. گل‌های مختلف به استراتژی‌های کاملاً متفاوتی برای بهره‌برداری نیاز دارند و این به هر زنبور بستگی دارد که چگونه به هر گل متفاوت حمله کند.»

مقاله مرتبط پیشنهادی برای مطالعه: خطر انقراض حشرات: جهان ما بدون حشرات متوقف خواهد شد

 

 

زنبورها می‌توانند استراتژی‌های جدیدی برای گرفتن غذا از زنبورهای دیگر بیاموزند. تعداد کمی از حشرات دیگر قادر به انجام این کار هستند. چیتیکا در مورد تکنیکی به نام «دزدی شهد»، به من گفت که در آن زنبورها متوجه می‌شوند که گاز گرفتن سوراخی در خار گل برای مکیدن شهد برای این‌که بفهمند چگونه وارد گل شوند راحت‌تر است. احتمالا تا الان متوجه شده‌اید که باهوش‌ترین حشره دنیا چیست. زنبورهای دیگر ثابت کرده‌اند که می‌توانند این استراتژی را رعایت کنند، هدف آن را درک کنند، خودشان بر آن مسلط شوند و آن را برای گل‌های آینده به خاطر بسپارند. این خیلی هوشمندانه است!

اما شاید شناخته‌شده‌ترین و دیوانه‌کننده‌ترین ذره‌ی هوش زنبورها همان چیزی باشد که به «رقص و تکان دادن» معروف است. این یک روش ارتباطی است که زنبور از آن برای گفتن محل گل یا منبع غذا به سایر زنبورهای کندو استفاده می‌کند. این کار به این صورت است که یک زنبور، رقص خود را روی یک سطح عمودی در داخل کندو اجرا می‌کند. شکل این حرکت مانند دانه قهوه است. تقریباً بیضی شکل با خطی در وسط آن. حرکت مستقیم به بالا به معنای پرواز در جهت خورشید، مستقیم به پایین به معنای دور شدن از خورشید و چپ و راست به معنای پرواز به سمت چپ یا راست خورشید است.

زنبور در یک الگوی شکل هشت حرکت می‌کند. قبل از اجرای حلقه‌ها در اطراف بیرون شکل دانه قهوه، خط را در وسط ترسیم می‌کند. مدت زمانی‌که زنبور طول می‌کشد تا مدار خود را در اطراف قسمت بیرونی دانه قهوه بچرخاند به زنبورهای دیگر می‌گوید که منبع غذا چقدر دور است. یک حلقه یک ثانیه‌ای به این معنی است که تقریباً منبع غذا یک کیلومتر دورتر است. هرچه این حلقه طولانی‌تر باشد منبع غذایی هم دورتر است.

زنبور این رقص را بارها تکرار می‌کند تا کیفیت منبع غذایی را نشان دهد. یک زنبور واقعاً عالی آن زنبور را می‌بیند که این کار را بارها و بارها انجام می‌دهد و فکر می‌کنید عملکرد باهوش‌ترین حشره دنیا چیست؟ او برای چند دقیقه فریاد می‌زند: یک کیلومتری شمال غربی اینجا، یک کیلومتری شمال غربی اینجا، یک کیلومتری شمال غربی اینجا!» یک منبع مناسب ممکن است زنبور را وادار کند که چند بار پیغام را تکرار کند.

چیتیکا می‌گوید: «رقص زنبور عسل از آن‌جایی‌که از نمادها استفاده می‌کنند منحصر‌به ‌فرد است. هیچ حیوان دیگری غیر از انسان چنین چیزی را ندارد.» حتی سایر حیوانات نخستین هم از نمادها استفاده نمی‌کنند. میمونی مانند شامپانزه ممکن است به یک شی مورد نظر اشاره کند یا دیگران را به سمت آن سوق دهد اما از نماد یا پیامی انتزاعی برای نشان دادن آن‌چه می‌خواهد بگوید استفاده نمی‌کند. حرکت رقص زنبور عسل، یک ویژگی بسیار هوشمندانه است. زیرا زنبور عسل را قادر می‌سازد تا اطلاعات دقیق را به ‌طور بسیار موثری به یک گروه بزرگ منتقل کند و همچنین می‌تواند باعث ایجاد امنیت در کندو شود. جایی‌که حیوانات دیگر قادر به شنیدن پیغام زنبور نیستند.

این رفتارها بسیار فراتر از آن چیزی است که اکثر مردم تصور می‌کنند یک حشره قادر به انجام آن باشد. بدون اغراق، زنبور عسل قادر به برقراری ارتباط نمادین پیشرفته، زبان، تشخیص چهره، استفاده از اعداد، مشاهده و تقلید، درک قوانین و حل مسئله در سطح بالا است. آن‌ها از برخی جهات به‌طور قابل توجهی باهوش‌تر از بسیاری از پستانداران هستند. شگفت انگیز است!

منبع: ShutterStock